Dit opmerkelijke schilderij van de bijbelse Judith door Francesco Maffei kwam langs tijdens mijn werkcollege iconografie aan de Universiteit Utrecht. Ik besprak daar de beroemde kunsthistoricus Erwin Panofsky en zijn theorie over iconografie, ofwel beeldbeschrijving. Dit werk is een prachtig voorbeeld van wat je kunt bereiken met goed kijken en vergelijken.
Francesco Maffei, “Judith” (c. 1650-60) Pinacoteca Comunale di Faenza, Faenza, Italië
Wat is er te zien? Op dit schilderij van Francesco Maffei, (1605-1660) is een jonge vrouw afgebeeld. Ze kijkt je aan met de ietwat geringschattende blik van een puber die een rotje voor je voeten gooit: “Durf eens een opmerking te maken.” Deze dame lijkt echter meer op haar kerfstok te hebben dan wat simpel kattenkwaad. Op haar linkerarm steunt een schaal met daarop een lijkbleek afgehakt hoofd van een man. Ze houdt de schaal met haar rechterhand in evenwicht. In haar linkerhand zien we een zwaard. Ze houdt het wat ongemakkelijk vast. Niet bij het heft, maar bij het zwaard zelf.
De identificatie van deze vrouw is problematisch. In de middeleeuwse en vroegmoderne kunst kun je personen vrijwel altijd herkennen aan hun attribuut. Petrus aan zijn sleutels, Maria Magdalena aan haar zalfpot en Zeus aan zijn bliksemschicht. Bij dit schilderij zijn er maar liefst twee attributen die kunnen leiden tot identificatie: het zwaard en de schotel met het hoofd. En hier komen we bij de kern van het probleem. Beide attributen horen toe aan verschillende vrouwen. We hebben hier te maken met een iconografische Whodunnit.
Twee fatale vrouwen
Allereerst de schaal. Die hoort bij de oudtestamentische femme fatale Salome. In de bijbel staat over haar geschreven:
Maar op de verjaardag van Herodes danste de dochter van Herodias voor de gasten. Herodes vond het prachtig. Hij zwoer haar dat hij haar zou geven wat ze maar wilde. Haar moeder had haar van tevoren al opgestookt om te zeggen: “Geef mij hier op een schotel het hoofd van Johannes de Doper.” De koning werd erg bedroefd, maar toch wilde hij geen nee zeggen. Want hij had het gezworen en hij wilde niet afgaan voor zijn gasten. Daarom gaf hij bevel haar het hoofd te geven. Hij liet Johannes in de gevangenis onthoofden. Zijn hoofd werd op een schotel naar het meisje gebracht. Zij bracht het naar haar moeder. En zijn leerlingen kwamen zijn lichaam halen en begroeven hem. Daarna gingen ze het aan Jezus vertellen. MATTEÜS 14: (6-12)
Salome is te herkennen aan de schaal met daarop het afgehakte hoofd van de onfortuinlijke Johannes. Onderstaand een prachtige Salome van de hand van Lucas Cranach de Jongere. Ze presenteert de toeschouwer het hoofd van Johannes, ware het een koekje bij de koffie.
Lucas Cranach de Jongere, “Salome” (c. 1540) Göteborgs Konstmuseum, Zweden
Judith de heldin
Dan het zwaard. Een vrouw met zwaard in combinatie met een afgehakt hoofd leidt tot een iconografische identificatie van de oudtestamentische vrouw Judith. Waar Salome de gevallen vrouw representeert, is Judith een heldin. Zij vermoordde eigenhandig de legendarische legeraanvoerder Holofernes en redde zo haar volk.
Toen liep ze naar de bedstijl vlak bij het hoofd van Holofernes, pakte daar zijn zwaard, trad toe op het bed, greep Holofernes bij zijn hoofdhaar en zei: ‘Heer God van Israël, geef mij nu kracht.’ Toen liet ze met alle kracht het zwaard tot tweemaal toe op zijn nek neerkomen en sloeg hem het hoofd af. Ze rolde zijn lichaam van de legerstede en trok het muskietennet van de stijlen af. Kort daarna kwam ze naar buiten en gaf het hoofd van Holofernes aan haar kamenier. Deze deed het in haar levensmiddelentas. JUDIT 13: (6-10)
Afgehakte hoofden
Het verhaal van Judith leest als een episode uit een spannende serie. Je kunt je ongetwijfeld voorstellen dat Judith een dankbaar onderwerp was voor de middeleeuwse en vroegmoderne kunstenaars. Ik kan je alleen maar aanraden om je, in een verloren uurtje, op Google te verliezen in de vele hoofden die door Judith zijn afgehakt. Caravaggio, Rembrandt, Rubens, geen van de grote meesters kon het verhaal van de dappere Judith weerstaan.
Voor nu doen we het met de Judith van Lucas Cranach de Oudere. De rijk geklede vrouw kijkt je aan, haar linkerarm achteloos over het afgehakte hoofd gedrapeerd. Cranach heeft de gruwelijkheid van de scène benadrukt door de bloederige massa van de nek naar de kijker toe te draaien. In de rechterhand van Judith prijkt een zwaard. Schoongeveegd en triomfantelijk geheven.
Lucas Cranach de Oudere, “Judith” (c. 1530), Metropolitan Museum of Art, New York, USA
Whodunnit?
Inmiddels is het probleem duidelijk, want met wie hebben we nu van doen op het schilderij van Maffei: slechte Salome of dappere Judith? De Duitse kunsthistoricus Erwin Panofsky biedt ons in zijn artikel de oplossing. Hij identificeert op briljante wijze de vrouw op ons schilderij als Judith. Er zijn volgens hem twee opties ter verklaring van de iconografie van het schilderij van Maffei: Judith heeft er een schotel bij gekregen of Salome is afgebeeld met een zwaard. Die laatste optie is volgens Panofsky onwaarschijnlijk.
Allereerst is er een praktisch probleem. Salome sloeg niet zelf het hoofd af van Johannes de Doper, maar liet dat doen door een dienaar van Herodes. Weinig reden dus om Salome een zwaard in handen te geven. Daarnaast stond het zwaard van Judith symbool voor haar dapperheid, kracht en eerzaamheid. Niet bepaald eigenschappen waarmee Salome werd geïdentificeerd.
Aan de andere kant hebben we de optie van Judith met de schaal van Salome. Panofsky denkt dat de transformatie van dit motief van Salome naar Judith waarschijnlijker is. Hij heeft daarvoor een goede reden. Het vrij lugubere beeld van het hoofd van Johannes op de schaal gaat in de middeleeuwen een eigen leven leiden. Het ontwikkelt zich tot een zogenaamd Andachtsbild. Dat is een afbeelding die is bedoeld om de toeschouwer mee te laten leven met het lijden van de hoofdpersoon. Een van de bekendste vormen is de Piëta, het beeld van Maria met de gestorven Christus op schoot. Michelangelo maakte een prachtige Piëta voor de Sint Pieter in Rome.
Michelangelo, “Pièta”(1497-1499), Sint Pieter, Vaticaan
Andachtsbild
Een belangrijk kenmerk van de Andachtsbilder is dat ze geen weergave zijn van een scène uit een verhaal. Nergens in de bijbel staat bijvoorbeeld dat Maria de tijd nam om te rouwen met haar zoon op haar schoot. Het beeld roept op tot reflectie, het doel is emotie op te wekken bij de toeschouwer. Daarom voegt de kunstenaar zo veel mogelijk elementen toe die het lijden verbeelden: het gehavende lichaam van Christus gecombineerd met de passiewerktuigen waarmee hij werd mishandeld, en het verdriet van Maria. En dus ook het afschuwelijke beeld van een afgehakt hoofd op een schotel, onze Johannes, was een Andachtsbild. In die hoedanigheid draagt het overigens de geweldige naam Johannes in disco (Johannes op de schotel). Op de onderstaande afbeelding zie je hoe het Andachtsbild eruit ziet.
Caput Johannes in disco. Skellefteå landsförsamlings kyrka, Diocese of Luleå, Skellefteå, Sweden. Midden 15e eeuw, artiest onbekend. (c) Wikipedia
Terug naar Panofsky. Hij stelt dat, omdat het motief van een hoofd op een schotel een eigen leven gaat leiden, het als het ware wordt losgeweekt van Salome. Zo kan dit beeld gemakkelijk opduiken bij die andere vrouw die een belangrijke man letterlijk de kop kostte, namelijk Judith. Dat het beeld dan niet meer klopt met de bijbeltekst waarin het hoofd van Holofernes verdwijnt in een levensmiddelenzak, lijkt van ondergeschikt belang. Maffei is niet de enige die Judith op deze wijze weergeeft. Judith met schaal gaat een eigen artistiek leven leiden.
Een iconografisch raadsel
Hoewel Panofsky zijn artikel schreef in 1955 (hij overleed in 1968) is zijn theorie over de iconografie in de kunstgeschiedenis nog steeds een veelgebruikt middel door kunsthistorici. Natuurlijk is er kritiek te leveren op de principes die hij zo lang geleden ontwikkelde, en dat gebeurt tot op vandaag. Maar het blijft bijzonder dat Erwin Panofsky die verborgen wereld van de betekenis van motieven in de kunst voor een belangrijk deel voor ons heeft ontsloten.
Wil je het artikel van Panofsky lezen?
Panofsky, Erwin. “Iconography and Iconology: An Introduction to the Study of Renaissance Art.” In Meaning in the Visual Arts: Papers in and on Art History. By Erwin Panofsky, 26–54. Garden City, NY: Doubleday, 1955.
