Elk voorjaar kruipen de mensen voor wie communicatie over wetenschap een vak is bij elkaar op de Vakconferentie WTC. Keynote speaker Reint-Jan Renes sprak over hoe de werking van ons brein ervoor zorgt dat we ons nauwelijks laten beïnvloeden door informatie.
Vervolgens was zijn suggestie dat wanneer je mensen wilt beïnvloeden, je gebruik moet maken van de werking van ons brein. Wetenschappers kunnen leren van marketeers dat je moet inspelen op onbewuste processen als je hen tot wenselijk gedrag wilt overhalen. Ik zou er graag tegenoverstellen dat je ook bewust kunt worden van de werking van je brein en zo kunt voorkomen dat je in evolutionaire valkuilen stapt. Radicale nuance kan je helpen bij een bewuste omgang met je denkapparaat.
Stelling nemen
Als je aandacht wilt in onze samenleving, moet je stelling innemen. Moet je iets vinden, roepen of schreeuwen, moet je opvallen ten koste van de ander. Pas dan wordt je stuk gepubliceerd, kom je op televisie of wordt je geretweet, gevolgd en geliked. Vaak betekent dit dat je je een keurslijf van voor of tegen laat aannaaien of kiest voor een stereotypebevestigende (of juist ontkrachtende) invalshoek. Dat terwijl de werkelijkheid altijd genuanceerder is dan dat. Er zijn valide argumenten voor en valide argumenten tegen de Wiv, het raadgevend referendum als democratisch instrument, behoud van de naam van de Coentunnel, het bijvoeren en afschieten van herten, paarden en runderen in de Oostvaardersplassen en het aanhouden van je Facebookaccount. Toch wordt je gedwongen te kiezen uit de vakjes voor of tegen, veranderen of niets doen, groei of krimp, blijven of gaan. En je daarover uit te spreken.
In veel gevallen doet een genuanceerd standpunt meer recht aan de werkelijkheid dan een stellige overtuiging. Helaas wint het laatste het doorgaans van het eerste. Waar mensen met een stellige mening eerder overgaan tot de verbale aanval, onthouden mensen met een genuanceerd standpunt zich liever van het uiten van hun mening. Bovendien is het publiek gevoelig voor de retorica waarmee de stellige overtuiging wordt geponeerd en loont het om de retorische trukendoos open te trekken.
Radicale nuance
Daar komt de radicale nuance om de hoek kijken. Radicaal genuanceerd betekent dat je op je hoede bent als het gaat om je eigen mening. Tal van biases zorgen ervoor dat je brein in een split second met een oordeel op de proppen komt. Miljoenen jaren evolutie hebben ons opgezadeld met een chronische neiging tot xenofobie, generalisatie en een onverwoestbare tunnelvisie. Radicaal genuanceerd betekent mindful omgaan met deze automatismen. Betrap je jezelf op een mening, dan weersta je de verleiding om die te onderbouwen en ga je eerst na waar die mening vandaan komt. Eerst tot tien tellen dus. In de meeste gevallen betekent het dat je je van het uiten van een mening onthoudt.
Radicale nuance beschermt je ook tegen de retorica waarmee anderen je hun mening op proberen te dringen. Retorica gebruikt voor een groot deel de zwakten in het menselijke brein om je te overtuigen van een boodschap. Inspelen op de emoties (pathos) is een bijzonder krachtig retorisch middel. Laat je je meeslepen door de angst voor de vreemdeling die een spreker je probeert aan te praten, dan duwt de angst je in een overlevingsmodus. Het sluit je empathisch vermogen af. Je kunt meegaan in de angst en het daaraan gekoppelde standpunt overnemen, je kunt ook bewust zijn van de tactiek van de spreker en zijn woorden beoordelen op de argumentatieve inhoud (logos) ervan. Vaak blijft er weinig over van zo’n standpunt.
Moed
Als je de nuance omarmt, kan dat ervoor zorgen dat je jezelf terugtrekt uit het debat. Je raakt steeds meer overtuigd van je eigen onwetendheid en dat maakt bescheiden. Dit geeft de mensen die hun slecht onderbouwde standpunten met retorisch geweld het publieke debat in slingeren vrij spel. Het grootste deel van de bevolking is redelijk genuanceerd en best tevreden. Toch overheerst de stelligheid en somberheid. De genuanceerde mens mag wat mij betreft militanter zijn in het uiten van zijn nuance.
Radicaal genuanceerd betekent daarom ook dat je opkomt voor de nuance. Dat je jezelf onthoudt van slecht onderbouwde meningen, dat je anderen aanspreekt op het uiten ervan en dat je het midden verdedigt. Daar is moed voor nodig, want in het niemandsland tussen de loopgraven aan weerszijden van het debat wordt je van twee kanten bestookt. Maar hoe meer mensen uit de kast komen als radicaal genuanceerd, hoe meer rugdekking je elkaar kunt geven. Samen kun je er werken aan een genuanceerd debat waarin het om argumenten gaat en oneliners in onvruchtbare aarde vallen.
Fotocredits:
Hoofdfoto: Stoepkrijt op tegel door Loes en Hermen Visser
