Van een zacht wollig lammetje is het Lam Gods getransformeerd in een wild schaap. Een monsterlijk beest dat je met rollende ogen aanstaart. Broddelwerk van de grote gebroeders Van Eyck? Of liggen de zaken wellicht toch anders.
Juichend zat ik tijdens het acht-uur journaal voor de televisie. Maar liefst twee nieuwsitems fleurden mijn avond op. Allereerst het bericht over de weergaloze toe-eigening van het echtpaar Carter (Béyonce en Jay-Z) van de westerse kunstgeschiedenis in hun videoclip Apeshit.
En ik was nog niet bekomen van deze tsunami van oude meesters uit het Louvre, of het journaal spoedde zich naar Gent. Daar werd een minstens zo spannende ontdekking gepresenteerd. Bij de restauratie van het altaarstuk het Lam Gods was het lam, het lijdend voorwerp op het immense schilderij, schoongemaakt. Wat men onder de oude verflagen vond, was een grote verrassing.
Lam Gods, gebroeders van Eyck, (1430-1432), Olieverf op paneel. Sint Baafskathedraal Gent, foto (Web Gallery of Art).
Altaarstuk
Op 6 mei 1432 werd het gigantische polyptiek (veelluik) het Lam Gods geïnstalleerd in de Sint-Baafskathedraal te Gent. Het stond in de Vijdkapel. De rijke koopman Joost Vijd en zijn vrouw Elisabeth waren de opdrachtgevers voor dit altaarstuk. Ze schonken geld aan de kerk voor missen en werden in de kerk herdacht. Niet in de laatste plaats omdat zij zichzelf lieten afbeelden op het schilderij.
Wandelend door een lege kerk of een museum zou je kunnen denken dat een dergelijk altaarstuk slechts een fraai middeleeuws schilderij is. Een rijke versiering van een belangrijk religieus gebouw. Dat zou zonde zijn, want altaarstukken speelden een belangrijke rol binnen de christelijke rituelen. Wat zien we precies?
Lam Gods totaalaanzicht tijdens het verwijderen van de overschildering. Sint-Baafskathedraal Gent © Lukasweb.be-Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
Het Lam Gods
In het centrum van het schilderij staat op een altaar het lam. Wie goed kijkt, ziet dat er een stroom bloed uit de borst van het beest in een kelk op het altaar stroomt. Op het detail is de stralenkrans om de kop van het beest goed te zien.
Goed, een bloedend lam dus. De betekenis hiervan is voor de devote middeleeuwer gesneden koek. Het Lam Gods (Agnus Dei) dat als offer op het altaar staat, representeert het offer van Christus aan het kruis. Dit wordt nog eens extra benadrukt door het stroompje bloed in de miskelk. In de bijbel zegt Christus immers: ‘Wie mijn vlees eet en mijn bloed drinkt heeft eeuwig leven en Ik zal hem doen opstaan op de laatste dag.’ (Johannes 6:54). Dit is letterlijk wat er op het schilderij is afgebeeld. Het altaarstuk is de visuele ondersteuning van het belangrijkste sacrament van het christendom: de eucharistie.
Lichaam en bloed van Christus
Stel, je bent Joost Vijd en je bezoekt de mis in jouw Gentse kathedraal. Het is donker in de kerk, alleen kaarsen verlichten de schilderijen en beelden die om je heen staan. In de bedompte lucht, gevuld met de walmen van wierook droom je wat weg: naar je eigen altaarstuk, dat bijna klaar is voor zijn onthulling. Opeens schrik je wakker. De celebrant voor het altaar heft zijn handen met daarin de hostie, in de lucht. Dit is de consecratie, het moment dat de hostie verandert in het lichaam van Christus. Ook de kelk met de miswijn verandert in het bloed van Christus. Het altaarstuk van Vijd illustreert deze transformatie (de officiële term is transsubstantiatie). Het belooft de toeschouwer die deelneemt aan dit christelijke mysterie, redding en dus de kans op een plek in de hemel.
Mijn korte omschrijving hierboven doet bij lange na geen recht aan de complexe iconografie en theologie die in dit schilderij verborgen zitten. Bespreking hiervan gaat helaas ook veel te ver voor dit blog. Wat belangrijk is om te onthouden is dat een middeleeuws altaarstuk een functie heeft. Het vertelt de gelovigen iets over de rituelen in de kerk en stelt ze bij het Laatste Oordeel een plaats in de hemel in het vooruitzicht.
Sint Baafskathedraal Gent, foto (c) Paul M.R. Maeyaert (Wikimedia Commons)
Een opmerkelijke overschildering
Terug naar ons lam. Want hoe kan het toch dat we nu met dit lelijke mormel zitten opgescheept? Het schilderij van de gebroeders Hubert en Jan van Eyck is diverse malen gerestaureerd (zoals zovele middeleeuwse schilderijen). Het is uit elkaar gehaald en de meeste panelen zijn zelfs bijgesneden. In 2012 begon een groot restauratieproject met de titel Closer to Van Eyck. Neem vooral een kijkje op de website. Je kunt hier het schilderij tot op de millimeter naderen dankzij de prachtige macrofotografie. Ook kun je een kijkje nemen onder de verflagen dankzij de infrarood afbeeldingen die door de onderzoekers zijn gemaakt.
Tijdens dit project deden de restaurateurs een bizarre ontdekking. De eerste overschilderingen van het altaarstuk dateerden al uit het midden van de zestiende eeuw. Nog verbaasder was men, toen bleek dat deze overschildering een groot deel van het altaarstuk betrof. Bijna de helft van het zichtbare altaarstuk bestond uit zestiende-eeuws schilderwerk. Wat in de literatuur altijd is omschreven als het meesterwerk van de gebroeders van Eyck, was in werkelijkheid een vroegmoderne overschildering.
Detail van de lucht tijdens het verwijderen van de overschildering. De originele wolken komen tevoorschijn in de lichtblauwe lucht aan de linkerzijde. Sint-Baafskathedraal Gent © Lukasweb.be-Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
Dit betekent overigens niet dat het broddelwerk was. De onderzoekers van het project denken dat de schilder Jan van Scorel hiervoor gedeeltelijk verantwoordelijk was. Jan van Scorel was een groot Utrechts schilder, een van de kopstukken uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. Zo ontspint zich de opmerkelijke situatie waarbij een zestiende-eeuws meesterwerk wordt vernietigd om een vijftiende-eeuws meesterwerk tevoorschijn te toveren.
Overigens, als je goed kijkt naar de close-up van de kop van het lam zie je dat de onderschildering niet helemaal als een verrassing kwam. Tijdens een eerdere restauratie in de jaren vijftig had men al een delen van de tweede verflaag weggehaald. Sinds die aanpassing ging het lam met vier oren door het leven.
De betekenis van het lam
Hoe moeten we het Lam Gods nieuwe stijl nu duiden? Daar denken de onderzoekers nog over na. Ze hebben er officieel nog geen uitspraken over willen doen. Onderzoek naar vergelijkbare voorbeelden en mogelijke tekstuele bronnen moet daar later meer duidelijkheid over geven.
Voor nu kunnen we, door zelf goed te kijken, al wel een gokje wagen. Het belangrijkste verschil tussen het oude en het nieuwe lam is de positie van de ogen. Waar het lam links de ogen aan de zijkant van de kop heeft, kijkt het lam rechts ons recht aan. Dat is volgens mij ook wat het beeld enigszins ongemakkelijk maakt. Als we de functie van het altaarstuk in ogenschouw nemen, namelijk de verbeelding van de eucharistie en de hoop op redding die deelname aan het mysterie bood, dan is het niet vreemd dat het ‘lijdend’ voorwerp de toeschouwer recht aankijkt. De starende ogen trekken je naar het altaar toe, alsof het wil zeggen: ‘Kijk eens wat ik voor jou heb gedaan!’
Detail: Links hoofd van het Lam voor behandeling | Rechts na het verwijderen van de overschildering. Sint-Baafskathedraal Gent © Lukasweb.be-Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
Priemende blik
Het lam lijkt wat primitief uitgevoerd, maar bedenk bij het beoordelen van de schilderkunsten van de Van Eycks dat dit een immens altaarstuk is. De afmeting is bijna 3,5 bij 4,5 meter. Het schilderij is nooit gemaakt om te bestuderen met behulp van macrofotografie. Het stond in een donkere kerk, tussen ontelbare andere kunstwerken. Slechts verlicht door de olielampen en kaarsen die ik zo-even beschreef.
Als je het lam met zijn priemende blik zo bekijkt, dan zijn de Van Eycks prima in hun opzet geslaagd. De expressieve kop trekt de aandacht van de toeschouwers en wijst hen op hun plichten, gebed, zorg voor het zielenheil en het uitvoeren van de werken van barmhartigheid. Een schilderij dus met een belangrijke boodschap. En dankzij de restauratie zijn we weer een stapje dichterbij de ontrafeling van die boodschap.
Nog een kleine nota bene voor de Utrechtse lezers: heb je hem herkend aan de horizon? ‘Als ik boven op de…’
Fotocredits:
1. Lam Gods, gebroeders van Eyck, (1430-1432), Olieverf op paneel. Sint Baafskathedraal Gent, foto © Web Gallery of Art.
2. Totaalaanzicht tijdens het verwijderen van de overschildering. Sint-Baafskathedraal Gent © Lukas | Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
3. Sint Baafskathedraal Gent, foto © Paul M.R. Maeyaert (Wikimedia Commons).
4. Detail van de lucht tijdens het verwijderen van de overschildering. De originele wolken komen tevoorschijn in de lichtblauwe lucht aan de linkerzijde. Sint-Baafskathedraal Gent © Lukas | Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
5. Detail, L: hoofd van het Lam voor behandeling | R: na het verwijderen van de overschildering. Sint-Baafskathedraal Gent © Lukas | Art in Flanders vzw, foto KIK-IRPA.
