Er is altijd weerstand geweest tegen vaccinaties. Voorheen had deze weerstand vooral religieuze wortels. Maar met religie op zijn retour nemen andere, seculiere, groepen het weerstandsstokje over. Voor gezondheidsexperts is dat relevant, en wellicht irritant, maar voor sociologen vooral interessant. Want wie keert zich eigenlijk tegen vaccinaties? En waarom doet men dat? In deze blog bespreek ik onze recente studie hierover dat onlangs verscheen in het gezaghebbende Social Science & Medicine.
Voorbeelden zijn er te over. Van busladingen Trumpfans die menen te weten dat je van vaccinaties autisme oploopt, tot bezorgde ouders die een kinderarts onder uit de zak geven bij het televisieprogramma Pauw, omdat ze het niet zien zitten om al die vaccinaties maar in hun kroost te blijven pompen. Het interessante is wel dat alle tegenstanders vroeg of laat aankomen met (vermeende) resultaten van (quasi)wetenschappelijke studies die de effectiviteit van vaccinaties betwisten of wijzen op nadelige effecten van dit soort ingrepen. Niet zelden blijkt dat ook hoger opgeleide ouders zich niet laat overtuigen door alle argumenten die het RIVM, medici en andere experts te berde brengen. Dat is opmerkelijk omdat vanouds vooral hoger opgeleiden gerekend konden worden tot de maatschappelijke laag die vaccinatieprogramma’s steunden.
Uit internationaal vergelijkend onderzoek blijkt inmiddels dat in ongeveer de helft van de Europese landen de hoogst opgeleiden negatiever stonden ten opzichte van vaccinaties dan lager opgeleiden. De vraag die we ons stelden in onze studie was wat dit opmerkelijke patroon kon verklaren. Waarom zouden hoger opgeleiden zich zo massaal keren tegen vaccinaties in deze landen?
Reflexieve twijfelaars
Het denken over risico’s is de afgelopen jaren sterk veranderd. Waar vroeger nog wel eens werd gedacht dat risico’s door wetenschappelijke vernieuwing en technologisch ingrijpen konden worden ingedamd, neemt steeds meer het besef toe dat alle risico’s die we thans lopen, juist door wetenschappelijke innovatie en technologisch ingrijpen zijn veroorzaakt (denk aan global warming, aardbevingen in Groningen, antibiotica resistentie, voorbeelden te over). Oplossingen voor nieuwe, al dan niet door ons zelf gecreëerde problemen, worden anno nu dus steeds aan een kritisch reflectieproces onderworpen. God (pun intended) verhoedde dat deze oplossing straks de oorzaak is van nieuwe problemen. Dat moesten we niet willen met zijn allen. Dit is, heel kort door de bocht, een beknopte samenvatting van de theorie over reflexieve modernisering.
Onze hypothese was dat een dergelijk kritisch-analytische blik op de onbedoelde gevolgen voor typisch moderne oplossingen voor problemen, vooral gevonden kon worden onder hoger opgeleiden in de meest ontwikkelde kenniseconomieën. Via het onderwijs aangeleerde vaardigheden om bestaande studies op waarde te schatten en te bekritiseren kunnen vooral worden aangewend in kenniseconomieën, zo verwachtten we. En dat blijkt ook zo te zijn. In minder ontwikkelde kenniseconomieën zijn hoger opgeleiden de meest fervente voorstanders. En lager opgeleiden hobbelen erachter aan. Maar naarmate in meer gevorderde kenniseconomieën draait dit patroon gewoon om. In dit soort samenlevingen weigeren de hoger opgeleiden, reflexief als ze zijn, nog langer vaccinaties te omarmen…
De wereld als schoolplein
Deze bevinding moet een ieder die het credo ‘onbekend maakt onbemind’ huldigt bescheiden stemmen. Van hoger opgeleiden, in vergevorderde kenniseconomieën nota bene, zou je wat immers wat anders verwachten. Maar goed, uit de communicatie wetenschap is al wat langer bekend dat meer informatie niet per definitie meer instemming betekent. Meer informatie, betekent maar al te vaak meer polarisatie. Of zoals Bas Heijne het onlangs nog zo mooi zei: ‘Met de informatiemaatschappij werd ons een meer feitelijke, inzichtelijke wereld beloofd. We kregen de wereld als schoolplein.’ En dit blijkt maar al te waar als we het hebben over vaccinaties. Lekker met zijn allen rollebollend over het plein over de vaccinatiewaarheid…
Peter Achterberg, cultuursocioloog te Tilburg, doet onderzoek naar het publieke aanzien van de wetenschap. Deze blog is gebaseerd op een recent artikel van hem en zijn collega Kirils Makarovs in Social Science & Medicine. Met deze blog reageert hij op de tekst van Hermen Visser, die schreef over de feitenstrijd.
