Pieter Lastman (1658-1633) is een kunstenaar die in de kunstgeschiedenis veel aandacht krijgt. Niet verwonderlijk, want hij was de Amsterdamse leermeester van Rembrandt. In 1617 schilderde Lastman een Bijbelse voorstelling die Rembrandt intrigeerde. Want Rembrandt zelf maakte 24 jaar later een ets naar hetzelfde onderwerp: het Poerimfeest. Het is een verhaal uit de Joodse geschiedenis. Maar in de voorstelling van Lastman gaat het, door het paard dat erin voorkomt, eigenlijk over de triomf van prins Maurits tijdens de Slag bij Nieuwpoort (1600).
Toegegeven: het dier neemt in de 16de en vroeg 17de-eeuwse Nederlandse schilderkunst maar zelden een prominente plaats in. Het blijft doorgaans bij bijwerk. Tenzij het gaat om een heel speciaal dier. In zijn schilderij De triomf van Mordechai introduceert Lastman een schimmel als rijdier van een belangrijk persoon. Schimmels waren door hun blanke huid vrijwel altijd het favoriete rijdier van mannen van betekenis. Zijn keuze om de schimmel een prominente plaats te geven op het doek, lag daarom voor de hand.
Het verhaal van Mordechai
Het thema van Ahasveros en Mordechai was al vóór 1600 populair bij beeldend kunstenaars. Het Oud-Testamentische verhaal uit het boek Esther draait om de Joodse bevolking die in de vijfde eeuw voor Christus in ballingschap leefde in Babylonië, het huidige Perzië. Esther was een wees van Joodse afkomst en geadopteerd door Mordechai. Door diens positie als eerste minister van de koning verkeerde Esther in de directe kring van de Perzische koning Ahasveros. De raadsheer van de koning, Haman, was jaloers op de hoge positie van Mordechai.
Maar meer nog stoorde het hem dat Mordechai, als gelovige Jood, weigerde voor hem te buigen. Hij zwoer dat hij alle Joodse mensen uit Babylonië zou uitroeien. Mordechai, die al een keer eerder een aanslag op de koning had verijdeld, zorgde er samen met Esther voor dat Hamans plan bekend werd. Ahasveros gaf Haman de doodstraf en liet Mordechai, gekleed als koning, een triomftocht maken op zijn lievelingspaard. Tijdens het Poerimfeest viert de Joodse gemeenschap nog ieder jaar de overwinning van Mordechai en Esther en de ondergang van Haman.
Pieter Lastman, De triomf van Mordechai, 1617. Olieverf op paneel, 52 x 71,5 cm. Coll. Rembrandthuis (bruikleen ICN) (Uitsnede)
Het schilderij van Lastman
Vanaf de tweede helft van de 16de eeuw, na de Nederlandse Opstand tegen de Spanjaarden, werd vooral dit verhaal populairder en later werd het zelfs (vanaf 1630) geschikt gemaakt voor toneel. Zulke voorstellingen dienden doorgaans Ter leering ende vermaeck. De vroegst bekende literaire bewerking is van Jacobus Revius (1586-1658) uit 1630.
Daarna zijn vooral de theaterstukken van Joannes Serwouters (1623-1677) over deze geschiedenis bekend (vanaf 1659).
Toch lijkt het wel alsof Pieter Lastman al eerder een theatervoorstelling heeft gezien. Hij brengt het onderwerp namelijk meesterlijk in beeld. De schilder laat Mordechai als het ware vanuit de coulissen het toneel opgaan, theatraal belicht van schuin achter. We kunnen elk moment een luidruchtige optocht verwachten die de ruiter volgt, te zien aan de opgestoken lansen en de trompetterende heraut. Een andere heraut zit – voor een strakkere compositie – rechts hoog op een paard, het eind van zijn instrument tekent zich af tegen de wolkenlucht. En hoog in het midden zien we – wat een vondst! – de silhouetten van drie toeschouwers in tegenlicht.
Jacob de Gheyn (II), Spaanse strijdhengst, 1603. Olieverf op doek, 228 x 269 cm. Collectie Rijksmuseum.
Het paard
Soms helpt het in de kunstgeschiedenis om de focus te verleggen naar het dier. Dat brengt een verandering teweeg in perspectief. Daarvoor moeten we ons even verplaatsen naar het slagveld bij Nieuwpoort in 1600. Stedendwinger Prins Maurits (1567-1625) won. Daarmee was de Spaanse heerschappij in Europa weliswaar nog niet voorbij, maar een belangrijke overwinning van de Nederlanden over de Spanjaarden was een feit. Bij deze slag werd de strijdhengst van aartshertog Albrecht VII van Oostenrijk buitgemaakt – hij voerde de Spaanse troepen aan – en door de Nederlanders aan prins Maurits geschonken als symbool voor de triomf.
In 1603 schilderde Jacob de Gheyn II het dier op bijna levensgroot formaat en daardoor weten we hoe het eruit gezien moet hebben. Het was een blanke Arabische schimmel, met een relatief klein en fraai gevormd hoofd en met lange, krullende manen.
Rembrandt van Rijn, De triomf van Mordechai, 1641. Ets en droge naald op papier, 17,5 x 21,5 cm. Collectie Rijksprentenkabinet
Nieuwe betekenis
Dit nieuwe perspectief waarin het dier als hoofdrolspeler fungeert, brengt ook een nieuwe, niet eerder geziene betekenis van De triomf van Mordechai aan het licht. Die heeft heel specifiek betrekking op de Noordelijke Nederlanden. In de Oud-Testamentische voorstelling van Lastman is nu ook een overwinningstriomf van Maurits over de Spanjaarden te lezen.
De vraag is natuurlijk of die opmerkelijke dierverwijzing bij Rembrandt bekend was. Gezien de wijze waarop hij zijn ets vervaardigde in 1641, lijkt dat niet het geval. Hij was eerder op zoek naar een nieuwe en hechte compositie met meer realistische, alledaagse figuren en zelfs twee keffende hondjes rechts. Daarmee wilde Rembrandt waarschijnlijk zijn leermeester overtreffen met een nieuwe opvatting en innovatief meesterschap. Als uitgangspunt gebruikte hij namelijk wel het schilderij van Pieter Lastman, dat is duidelijk te zien aan de schimmel met de lange manen. Maar hij ontleende ook enkele figuren aan de gravure van Lucas van Leyden. En of hij zich baseerde op het toneel van zijn tijd, daarover bestaat onder deskundigen vooralsnog geen overeenstemming.
Pauwels van Hillegaert, Prins Maurits gezeten op de witte strijdhengst hem geschonken na de overwinning bij de Slag bij Nieuwpoort, ca. 1633-35. Olieverf op paneel, 37,5 x 33 cm. Collectie Rijksmuseum.
Allegorie
Pas tussen 1633 en 1635 bracht de schilder Pauwels van Hillegaert (1633-1635) de held van Nieuwpoort samen met het buitgemaakte strijdpaard, de schimmel met (extra) lange manen, om zo de triomf van Maurits over de Spanjaarden te verbeelden. Mede daardoor kunnen we De triomf van Mordechai van Pieter Lastman eenvoudig zien als een Oud-Testamentische scene, maar we kunnen hierin ook een diepere, lokale betekenis in zien. In de eerste plaats een allegorie op de onderdrukking van de Nederlanden onder de Spaanse overheersing.
De Amerikaanse historcus Simon Schama schrijft bijvoorbeeld in zijn The Embarrassment of Riches. An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age (1987): ‘For obvious reasons, the history of Esther, which contrasted the calculated wickedness of a bloodthirsty councillor (Haman/Alva) with the vindication of an innocent patriot hero (Mordecai/Orange) was a perennial favorite.’ Dit geeft aan dat de geschiedenis niet alleen voor de (naar het noorden gevluchte) Joden van betekenis was, maar ook populair werd onder het Hollandse volk.
Hoofdfoto: Pieter Lastman, De triomf van Mordechai, 1617. Olieverf op paneel, 52 x 71,5 cm. Collectie Rembrandthuis (bruikleen ICN)
