Het was de grote sensatie van de kunstbeurs Art Basel Miami in Florida: de banaan die met duct tape tegen de standwand van Perrotini Galleries was geplakt. Tien minuten na de eerste berichten verschenen op social media al de eerste kopieën, sommige hilarisch. En het filmpje waarin performancekunstenaar David Datuna de banaan gewoon opat, ging viral. Kunsthistoricus Harry J. Kraaij beantwoordt in dit blog de drie meest gestelde vragen over dit absurdistische kunstwerk.
1. Is een banaan aan de muur kunst?
Kunstenaar Maurizio Cattelan (Padua, 1960) is een Italiaanse kunstenaar die geen formele kunstopleiding heeft genoten. Maar dat hoeft ook niet om kunst te kunnen maken. Hij begon met het vervaardigen van houten meubelen totdat hij in de jaren 80 vrij beeldend werk ging maken. Zijn controversiële werk is altijd doorspekt van humor en satire, waardoor Cattelan veel kunstcritici op de kast gejaagd heeft. Zij doen hem vaak af als charlatan.
Een voorbeeld van zo’n controversieel werk is Him (2011), een kleine sculptuur van een in piëteit knielende Hitler, afgebeeld op dezelfde manier waarop voormalig Bondskanselier Willy Brandt in 1970 knielde voor het gettomonument in Warschau. Cattelan zette met dit absurdistische beeld de geschiedenis op zijn kop. De sculptuur wordt altijd met de rug naar de beschouwer opgesteld. Pas als je eromheen loopt, krijg de schrik van je leven. Geen wonder dat dit werk iedere keer weer enorme emoties, reacties en meningen oproept bij het publiek. Maar bovenal vragen we ons af: Hoe ging Hitler zelf om met geweten?
Conceptuele Kunst
De geplakte banaan kreeg van Catellan de alleszeggende titel Comedian en werd speciaal voor de kunstbeurs in Miami geconcipieerd. Want zo moeten we dit werk zien: het wordt ingedeeld onder de noemer Conceptuele Kunst: vooral het artistieke idee erachter is belangrijk. Deze kunststroming kent een rijke traditie binnen het modernisme. Denk aan De Pindakaasvloer (1962) van Wim T. Schippers, waarvan het recht om het kunstwerk te installeren enkele jaren geleden is gekocht door Museum Boijmans Van Beuningen. Zo is het ook met Comedian dat inmiddels tweemaal verkocht is. De banaan vergaat, maar de koper heeft het recht het steeds opnieuw te installeren.
Ook Schippers (Groningen, 1942) bedient zich van dezelfde ingrediënten als Cattelan: de ontheiliging van de kunst. Provocatief wordt een alledaags product of object de museumtempel ingebracht. Daarmee wordt zowel de kunstwereld als het publiek in verwarring gebracht. Daardoor moeten we ons opnieuw gaan afvragen wat kunst nu eigenlijk is. En daarmee valt Cattellan te plaatsen in een lange traditie van kunstontkenners die de gevestigde orde op de hak neemt. Zo is Fountain (1917), het gekantelde urinoir dat oorspronkelijk werd toegeschreven aan Marcel Duchamp (1887-1968), een bekend werk dat enorm veel stof deed opwaaien.
De kopers van Comedian krijgen bij Perrotin Galleries een certificaat waarmee ze kunnen aantonen dat zij een echte Cattelan gekocht hebben. Het conceptuele werk is uitgegeven in een oplage van drie en twee kunstenaarsexemplaren (waarvan ook één te koop is). Zonder het certificaat is een met ducttape aan de muur geplakte banaan slechts een vrucht die aan de muur is geplakt, zegt de galeriehouder. ‘Zo’n kunstwerk als dit, als ik het niet verkoop is het geen kunstwerk.’ Waarmee hij meteen de arrogantie van het modernistische kunstscheppen heeft gedefinieerd. Zolang een kunstenaar zegt dat een object kunst is, is het ook kunst.
2. Is de waarde van Comedian ergens op gebaseerd?
Het recht op reïnstallatie van Comedian droeg in Miami een prijskaartje van 125.000 dollar (108.000 euro). Dat is niet mis voor een banaan die na drie tot vier dagen al aan bederf onderhevig is. Maar de eigenaar mag hem steeds opnieuw, naar eigen goeddunken en op vooraf aangegeven aanwijzingen van de maker, vervangen. Deze aanwijzingen zijn natuurlijk niet openbaar gemaakt, maar het is duidelijk dat een gespiegelde of gedraaide vrucht niet in het concept past. Net zomin als zwart tape in plaats van zilverkleurig duct tape. Je ziet dan ook direct aan de copycats op social media en elders of zij geoefende kijkers zijn of niet. Een concept kan niet eenvoudig door iedereen worden gekopieerd.
Kortom, over Comedian is dus wel nagedacht en daarbij geldt bovendien een oeroud principe. Om iets bedenken en te presenteren is meer moeite en moed nodig dan het goed of verkeerd te kopiëren en dan te zeggen dat het simpel is. In dat opzicht is een redelijke prijsstelling voor een bananenconcept gerechtvaardigd.
Maurizio Cattelan, Lift, 2001. Collectie Museum Voorlinden, Wassenaar
Prestige
Die prijs is afhankelijk van het prestige van de kunstenaar en de marktwerking. Dit zijn fluctuerende grootheden en zijn gebaseerd op de relatieve kunsthistorische waarden (mening van kunstcritici, aandacht van galleries, verzamelbeleid van musea, publiek). Rembrandt bijvoorbeeld, was in de negentiende eeuw goeddeels vergeten, totdat er na 1850 een steeds hevigere herwaardering opkwam die leidde tot het steekspel en de aankoop van Marten en Oopjen voor 160 miljoen euro in 2015.
Laten we daarbij niet vergeten dat Catellan geen onbekende is in de kunstwereld. In Nederland laat Museum Voorlinden in Wassenaar permanent Lift (2001) te zien, een werk bestaand uit twee miniatuur liftdeurtjes die naar een onbekende bestemming leiden. Museum Boijmans Van Beuningen bezit naast de genoemde De Pindakaasvloer van Schippers, ook Untitled (Manhole) uit 2001 van Catellan. Het is een gat in de museumzaalvloer waardoor een mannetje nieuwgierig naar boven kijkt. Bovendien organiseerde het Guggenheim Museum in New York in 2012 een overzichtstentoonstelling van zijn werk.
Kunstkopers
En dan heeft Catellan nóg een opmerkelijk resultaat behaald: zijn sculptuur Him werd in 2016 bij veilinghuis Christie’s in New York afgehamerd voor vijftien miljoen euro. Zo’n opbrengst is geen onbelangrijke graadmeter bij de beoordeling van (post)modernistische kunst. Him is daardoor ook meteen het waardevolste werk van Cattelan, en zet de toon voor prijsstellingen van vervolgwerken, zolang de interesse in de kunstenaar voortduurt.
Hoe de prijs voor Comedian tot stand kwam zullen we waarschijnlijk nooit precies weten. Duidelijk is wel dat er een belangrijke kunsthandelaar geïnteresseerd was om zijn werk te presenteren op zo’n kostbare beurs als Art Basel Miami. En blijkbaar kende de galerie zijn kunstkopers: op de beurs werd de geplakte banaan tweemaal verkocht. Elk voor de prijs van ruim 100.000 euro.
3. Is het erg dat de banaan is opgegeten?
Als een kunstwerk verloren gaat, is dat een verlies voor de mensheid. Zo is doorgaans de opvatting in de wereld van kunst en cultuur. Maar we moeten niet vergeten dat er al heel veel waardevolle kunstwerken zijn verdwenen. Aardbevingen, overstromingen, branden en oorlogen hebben hun tol geëist. We weten eigenlijk alleen wat we nu kennen. Af en toe duikt er een vergeten kunstwerk op, of wordt er iets onbekends opgegraven. De rest is gissen.
Daarom is het digitale tijdperk een zegen. Er wordt onnoemelijk veel vastgelegd, dat anders mogelijk vergeten zou worden. Neem nou die Art Basel-bezoeker die de stand van Perroni Galleries inwandelde en heel relaxt de banaan van de wand nam, hem pelde en opat. ‘Ik ben al jaren een fan van Catellan’, zei hij, en: ‘Hij smaakt erg lekker’. De filmpjes gingen viral.
Niet vreemd. Een dergelijke actie roept de Sotheby’s-veiling in herinnering waarop Girl with Balloon van guerillakunstenaar Banksy (pseudoniem; oorspronkelijke maker of collectief niet bevestigd) met een hamerprijs van 978.000 euro deels werd vernietigd. De verwoestende shredder was in de lijst van het kunstwerk ingebouwd en werd op afstand geactiveerd. Uiteraard leverde de actie enorme publiciteit op. De kunstenaar was op slag wereldbekend en de koper van het werk zal, ondanks de schade aan het kunstwerk, niet onverdeeld ongelukkig zijn geweest. En ook het veilinghuis had wereldwijde aandacht gekregen.
Iedereen blij
Hetzelfde geldt nu in de ‘Catellan-case’. Kunstenaar blij. Galeriehouder blij. Kunstkoper blij. En niet te vergeten: Art Basel Miami blij. Saillaint detail is echter dat de beursbezoeker geen onbekende was in de kunstwereld. De bananenpeuzelaar was de Georgische performance-kunstenaar David Datuna (Tbilisi, 1974). Hij betitelde zijn eigen kunstwerk als Hungry Artist (2019) en het werd al snel toegevoegd aan zijn curriculum en persoonlijke wikipedia-site. Dus ook hij was blij.
Wereldwijde exposure en slechts een waarschuwing van de beursorganisatie. Of er een rechterlijke vervolging komt, is onbekend. En die komt er waarschijnlijk ook niet. Met zo veel blije mensen kun je je eerder afvragen of er geen sprake is van geregisseerde opzet.
Hoofdfoto: Maurizio Cattelan’s Comedian, 2019 (Foto via Instagram: Sarah Cascone)
