Het is donker, grauw en koud buiten. Binnen bij de kachel met een kop warme thee is het goed toeven. Op mijn Facebook-tijdlijn zie ik meerdere berichten langskomen van mensen die zich afvragen waarom ze niet gewoon in winterslaap gaan totdat het weer lente is. Zo’n post is vaak voorzien van plaatjes van schattige slapende beren of een dekenfort. Lekker lang in een warm bed liggen klinkt aantrekkelijk, dus waarom gaan mensen eigenlijk niet in winterslaap? En waarom doen andere dieren dat wel? Tim Hofmeester blogt.
Veel dieren houden een winterslaap om te kunnen overleven als er weinig te eten is. Denk bijvoorbeeld aan beren, egels of vleermuizen. Voordat ze in winterslaap gaan, eten ze extra veel om op te vetten. Die extra energie gebruiken ze dan om lange tijd zonder eten of drinken te overleven. Dit is voor sommige dieren essentieel, omdat er gewoonweg geen voedsel is. Denk bijvoorbeeld aan vleermuizen die leven van vliegende insecten. Die zijn er nauwelijks in de winter.
Op een laag pitje
Daarbij kost het in standhouden van een constante lichaamstemperatuur die veel hoger is dan de omgevingstemperatuur, erg veel energie. Dan kun je beter óf wegtrekken zoals migrerende vogels, óf je energiebehoefte aanpassen aan het voedselaanbod. De meeste dieren doen dit door in de winter hun activiteit te verlagen. Sommige soorten verlagen hun temperatuur en gaan in een zogenoemde winterrust, een soort winterslaap light waarbij de dieren vaker wakker worden. De meest extreme vorm is de winterslaap.
Tijdens de winterslaap gaat de stofwisseling op een laag pitje. De hartslag gaat omlaag en dieren gaan langzamer ademen. Hun lichaamstemperatuur daalt veel meer dan bij een winterrust. Bij sommige dieren, zoals de Arctische grondeekhoorn, kan de temperatuur van sommige lichaamsdelen zelfs onder de 0°C dalen. Dit alles spaart energie en dat is hard nodig om de winter door te komen. Als je dus een winterslapend dier tegenkomt, moet je hem lekker laten slapen.
Verstop je onder de dekens en ga in winterslaap (Foto (c) Pixabay)
Primaten
Lange tijd werd gedacht dat primaten (apen, halfapen en mensapen) geen winterslaap houden. De meeste primaten komen voor in tropische of subtropische gebieden, waar er het hele jaar voedsel te vinden is. Toch blijkt dat ook in subtropische gebieden er voedselschaarste kan zijn gedurende een deel van het jaar. Zo zijn er enkele soorten dwergmaki’s (een soort halfaap) die in winterslaap gaan. In tegenstelling tot dieren in het poolgebied doen ze dit echter bij temperaturen tot 30°C. Dat betekent dat lage externe temperaturen geen vereiste hoeven zijn.
Dus waarom houden mensen geen winterslaap? Het antwoord hierop is waarschijnlijk dat wij omnivoor zijn. Voor alleseters is er het hele jaar door voedsel beschikbaar. Daarnaast zit er ook een groot risico aan een winterslaap. Je bent namelijk een makkelijke prooi voor een roofdier. Kortom, als het niet noodzakelijk is, ga je niet in winterslaap. Dit betekent overigens niet dat het fysiek onmogelijk is voor mensen. Waarschijnlijk kunnen we het wel.
Er is zelfs wat anekdotisch bewijs van mensen die in hele koude omstandigheden werden gevonden zonder hartslag, maar die het wel overleefden. Zo werd er in 2006 in Japan een man gevonden die 24 dagen onder de sneeuw lag. Zijn organen waren niet meer actief, zijn metabolisme stond bijna stil en zijn lichaamstemperatuur was gedaald tot 22 graden Celsius. Toch heeft hij het overleefd zonder schijnbare gevolgen. Het lijkt er dus op dat zijn lichaam onvrijwillig in een soort winterslaap is gegaan.
Science fiction?
Er zijn meerdere science fiction-verhalen waarin mensen in een soort winterslaap worden gebracht. Dit zou bijvoorbeeld handig zijn voor lange ruimtereizen. Hoewel we dit nog niet kunnen, zijn wetenschappers hard op weg om dit mogelijk te maken. Door te onderzoeken wat de fysiologische veranderingen zijn in dieren, weten we steeds beter wat de chemische processen zijn die een winterslaap initiëren. Wetenschappers hebben het zelfs voor elkaar gekregen om muizen in een winterslaap te krijgen en daarna weer wakker te maken. Misschien is er dus toch een toekomst voor mensen die graag een winter willen overslaan door in winterslaap te gaan.
