Vincent van Gogh was weg van ‘Japan’ en liet zich inspireren door Japanse prenten. Momenteel is in het Van Gogh Museum in Amsterdam de tentoonstelling Van Gogh en Japan te zien. Een bijzonder kijkje over Vincents schouder, maar de dienende rol van Japanse prenten geeft wel een vertekend beeld.
De twee schilderijen waar het oog als eerste op valt, zijn gebaseerd op prenten van Utagawa Hiroshige (1797-1858). Vincent ‘kopieerde’ echter niet alleen letterlijk Japanse taferelen, hij liet zich ook in brede zin inspireren door de stijl en thematiek van Japanse prenten. De tentoonstelling illustreert dit aan de hand van een grote collectie schilderijen en prenten.
De pruimenboomgaard te Kameido 1857, Utagawa Hiroshige, Collectie Rijksmuseum
We worden gewezen op zwarte contourlijnen, bijzondere kaders, een hoog standpunt, stortregen, een close-up van een anderszins ‘gewoon’ object. Uitspraken uit Vincents brieven illustreren zijn liefde voor alles wat ‘Japans’ was. In zijn fantasie wisselde hij exotische landschappen met elkaar uit: zelfs het Franse platteland werd Japan.
Vincent schreef: ‘Je kunt volgens mij de Japanse kunst niet bestuderen zonder veel vrolijker en gelukkiger te worden en het doet ons terugkeren naar de natuur, ondanks onze opvoeding en ons werk in een wereld vol conventies.’ (Brief aan Theo, 23 of 24 september, 1888) Bij de gratie van die interpretatie kunnen we nu deze prachtige schilderijen bezichtigen.
De Japanse droom
Deze tentoonstelling reisde tot begin maart door Japan als Van Gogh – wederkerende dromen van Japan. Het woord ‘droom’ is zeer toepasselijk. Het verlangen naar een utopie, de hang naar het eenvoudige, het exotische, het ‘primitieve’ was echter niet aan Vincent voorbehouden. Het was een antwoord op de moderne maatschappij dat door veel kunstenaars en verzamelaars uit die tijd gedeeld werd.
Bron van fascinatie waren onder andere de Japanse objecten die op de wereldtentoonstellingen verschenen en werden verhandeld. Maar gaan die prenten echt over de natuur en een wereld zonder conventies? De tentoonstelling noemt Van Goghs fascinatie een utopie, maar zijn filosofieën kunnen moeilijk in twijfel getrokken worden als het object van verering geen stem krijgt.
De Japanse tentoonstelling gooide het over een andere boeg: deze liet ook de ‘wederkerende’ dromen zien. Japanse kunstenaars droomden op hun beurt van Van Gogh en gingen op pelgrimstocht naar Auvers-sur-l’Oise. Goed nieuws: werken van deze kunstenaars zijn in mei tentoongesteld in het museum Nihon no Hanga in Amsterdam. Die tentoonstelling laat onder andere vroeg twintigste-eeuwse Japanse prenten zien die geïnspireerd zijn op bekende schilderijen van Van Gogh.
Ansichtkaarten
‘Japanse kunst’ is minstens zo divers als de Europese en kan niet beschreven worden door generalisaties gebaseerd op Westerse interpretaties van negentiende-eeuwse prenten. Vincent kocht zijn eerste stapel prenten bij een handelaar in Antwerpen. Hij prikte ze aan de muur van zijn atelier met punaises, zoals in de laatste zaal van de tentoonstelling daadwerkelijk te zien is. Dat klinkt schokkend, maar prenten waren (ook in Japan) een commercieel product. Uitgever, ontwerper, houtsnijder, drukker, het waren allemaal specialisten. Populaire thema’s hadden de voorkeur.
In het laatste zaaltje zien we bijvoorbeeld een scheel kijkende kabuki-acteur. Zo’n blik drukte extreme emotie in een belangrijke scene uit. De eigentijdse Japanse koper van zo’n prent was waarschijnlijk een fan van de acteur en verzamelde de plaatjes, of had de voorstelling gezien en wilde een aandenken. Een beetje zoals de ansichtkaarten uit de museumwinkel dus.
Een Japanse Van Ruisdael?
Uit de tentoonstelling blijkt dat Vincent vooral van landschappen hield. Er zijn veel prenten van Hiroshige te zien. Utagawa Hiroshige is samen met Katsushika Hokusai (1760-1849) een van de bekendste Japanse prentenontwerpers. Wie grasduint in de digitale collecties van het Museum Volkenkunde en het Rijksmuseum zal zien dat landschappen prominent aanwezig zijn in Hiroshige’s prenten. Een landschap in de Europese romantische schilderkunst is echter iets anders dan een landschap in de prenten van Hiroshige. Plaatsnamen hebben een belangrijke rol in klassieke Japanse gedichten.
In de tijd dat Hiroshige de prenten ontwierp, werd bovendien veel gereisd naar tempels en andere ‘toeristische’ plaatsen. Er werden stapels geïllustreerde gidsen over ‘beroemde plaatsen’ uitgegeven voor (leunstoel)reizigers. Hiroshiges ontwerpen voor de kleurenprentenserie Honderd gezichten op Edo (1856-59) spelen op die trend in. De afbeeldingen zijn voor een groot deel gebaseerd op de monochrome Gids voor beroemde plekken in Edo (1834). De kleuren, de spectaculaire perspectieven en vlakverdelingen trekken de aandacht. Maar in de prenten zitten ook verwijzingen naar bijvoorbeeld een belangrijke handelaar, gebeurtenis, of een plaatselijke lekkernij.
Vergelijk de afbeelding van deze winkelstraat:
Mitsui Gofukuten in Suruga-chō, Edo meisho zue, Hasegawa Settan, 1834 (National Diet Library of Japan)
maar eens maar eens met deze:
Suruga-chō, Edo meisho hyakkei, Utagawa Hiroshige, 1856 (Collectie Brooklyn Museum, New York)
De winkel die bijna alle aandacht krijgt, is het nog altijd bestaande warenhuis Mitsukoshi in Edo, het huidige Tokio. De berg Fuji in deze prent benadrukt niet zozeer de natuur, maar de machtige positie die deze handelsfamilie zich verworven heeft in Edo.
Bergwalvis
Als tatoeages in 1890 hip waren geweest, had Vincent van Gogh vast ook zo’n gave tattoo gehad met ‘draak’ of qi. Maar karakters zijn meer dan een exotisch plaatje: er staat echt wat geschreven. Het schilderij van de pruimenbomen is gebaseerd op een prent uit de eerdergenoemde serie Honderd gezichten op Edo.
Bloeiende pruimenboomgaard (naar Hiroshige) Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
Van Gogh heeft een omlijsting van karakters toegevoegd. Hij heeft deze tekst klakkeloos overgenomen van een andere prent. Het gaat om de naam van een bordeel in de Yoshiwara, de beroemdste amusementswijk van Edo. Het adres van het etablissement en de naam van de betreffende prostituee staan er ook bij. Tegenover het schilderij voorzien van het adres in de rosse buurt, hangt op de tentoonstelling Van Gogh en Japan nog een opvallende prent.
Bikuni Brug in de sneeuw, Utagawa Hiroshige, 1858 (Collectie Brooklyn Museum, New York)
Op het uithangbord staat met koeienletters yamakujira oftewel ‘bergwalvis’ geschreven. De bergwalvis was eigenlijk een eufemisme voor ‘zwijn’. Omdat vlees doorgaans als onrein werd gezien en eigenlijk niet gegeten mocht worden, noemden ze het maar vis. Gekookt in een soepje ging het gerecht ook door voor ‘medicijn’. In de winkel rechts kun je geroosterde zoete aardappel kopen. De honden komen eropaf. Het moet er heerlijk geroken hebben.
De tentoonstelling laat zien hoe Van Goghs dromen van Japan en zijn blik op de esthetische en grafische kant van de prenten, zijn werk beïnvloedden. Ook in het prachtige ‘Kreupelhout met twee figuren’ (1890), een van zijn laatste schilderijen en voor deze tentoonstelling speciaal overgekomen uit Cincinnati, valt het gebruik van zwarte contourlijnen en een hoge horizon op.
Kreupelhout met twee figuren 1890 (Cincinnati Art Museum, Bequest of Mary E. Johnston, 1967)
Het slot zou ik zeker niet overslaan: de verzameling opgeprikte, soms wat groezelige prenten in de laatste zaal. Die brengen je eigenlijk dichter bij de fascinatie die Vincent van Gogh gevoeld moet hebben dan de ingelijste exemplaren. Draai jezelf daarna een keer om en droom verder met de tentoonstelling Vincent in Japan die in mei te zien is in prentenkabinet Nihon no Hanga.
Tentoonstelling Van Gogh en Japan: Van Gogh Museum, Amsterdam, te zien tot 24 juni 2018.
Tentoonstelling Vincent in Japan: Admired, Worshipped and Copied met daarnaast een tentoonstelling over het maakproces van Japanse prenten: Nihon no Hanga, Amsterdam, alleen te zien mei 2018 op vrijdag t/m zondag.
