De elektrische gitaar roept bij veel mensen beelden op van oude Amerikaanse rocksterren: artiesten als Led Zeppelin, Jimi Hendrix en Prince. De elektrische gitaar lijkt het symbool van westerse moderne muziek. Maar alle muziek die ooit vernieuwend en radicaal was, wordt na een tijd stoffig en vraagt om innovatie. Tegenwoordig komt die vernieuwing uit een voor velen onverwachte hoek: de Sahara.
Desert rock, Sahara desert blues, Tichumaren: allemaal namen voor deze unieke stroming uit de Sahara-regio in Noord-Afrika. Dit muziekgenre is voornamelijk ontwikkeld door het nomadische volk de Toeareg en combineert modern en traditioneel. Met culturele gebruiken, traditionele muziek, maar ook verhalend over de complexe sociale omstandigheden waarin de Toeareg al tijden leven: rebellie, conflict en ontheemding.
Ritme en Verzet
De Toeareg zijn een volk dat al eeuwen een nomadisch bestaan leidt in de barre omstandigheden van de Sahara. De Toeareg hebben een lange en ingewikkelde politieke geschiedenis. Een tijd leefden ze onder koloniale overheersing van Frankrijk, waartegen zij zich verzetten. Na de dekolonisatie raakten de Touareg over verschillende landen verspreid, waardoor zij in hun nieuwe land plotseling tot de minderheden behoorden. Er zijn conflicten tussen Toeareg en andere groepen over schaarse bronnen in de woestijn en vele Toeareg zijn permanent ontheemd of vluchteling. Zo is Tinariwen, een van de bekendste desert blues-bands van deze tijd, ontstaan in een vluchtelingenkamp.
De meeste desert blues-muzikanten zijn begonnen met akoestische gitaren. Pas na het verwerven van meer bekendheid stapten ze over op elektrische gitaren. Onder andere de leden van Tinariwen noemen klassieke rocksterren als Jimi Hendrix en Led Zeppelin als hun inspiratiebron, maar hun muziek is helemaal eigen. Zij zingen vaak in Tamasheq, een van de vele talen uit de Toeareg-taalgroep. Hun teksten bevatten soms traditionele Toeareg-poëzie en gaan over oorlog, verzet, ‘thuis’ en vooral over de woestijn. Een van de meest bekeken nummers van Tinariwen op Youtube is Ténéré Tàqqàl. Vertaald in het Engels betekent dat What has become of the desert?
Dansbare ritmes
Dankzij invloeden van traditionele Afrikaanse muziek staan de nummers bol van de dansbare ritmes en het publiek vervult hierbij een belangrijke rol. Iedereen staat klaar om mee te helpen het ritme aan te geven. En als ze geen instrument hebben, dan gewoon met de handen. Zo is de muziek een collectieve aangelegenheid.
De bevolking en de bands zelf verspreiden de muziek vaak onderling door die te delen via cassettebandjes, telefoons en mp3-bestanden. Tinariwen improviseerde ooit een studio waar ze in ruil voor een leeg cassettebandje voor mensen muziek opnamen. Deze cassettes werden vervolgens van hand tot hand doorgegeven en verkocht, waardoor hun muziek zich verspreidde onder een steeds groter publiek.
De westerse blik
De ontdekking in het Westen kon niet uitblijven. Tinariwen geldt onder liefhebbers als ‘ware rebellie’ en ‘vernieuwing’. De bandleden versterken dat imago doordat zij hun traditionele kleding dragen, zoals de tagelmust. Dat is een hoofddoek die ook de neus en mond bedekt. Een essentieel kledingstuk in de woestijn, maar draagt ook bij aan het westerse beeld van die andere cultuur van de muzikanten.
Hoewel elektrische gitaarmuziek vaak gelijk staat aan westerse rockmuziek, zien westerlingen dit instrument nu ineens in een andere context. Dankzij de elektrische gitaren is deze vorm van muziek modern, terwijl voor veel westerlingen de Afrikaanse Sahara een afgelegen plek is zonder technologie en elektriciteit. Bands als Tinariwen en de muziekvideo’s die ze produceren, ondermijnen zo een berg stereotypen. Westerse muziekliefhebbers zijn dan ook laaiend enthousiast over het genre. Maar hierdoor missen zij soms wel bepaalde subtiliteiten.
Ware rebellie?
Het gevaar is namelijk dat er een ietwat geromantiseerd beeld ontstaat van desert blues-bands, die als muzikale ‘rebellen’ met een gitaar op een kamelenrug door de woestijn rijden. Hoewel de kameel en de gitaar kloppen, ligt het ‘rebelse’ element complexer. Het geweld bij de conflicten in de Sahara-regio is dodelijk serieus. Zo hebben veel Toeareg, waaronder twee leden van Tinariwen, in militaire trainingskampen van de toenmalig Libische leider kolonel Gaddafi gezeten. Dit is ook waar zij elkaar ontmoet hebben.
De Touareg vochten een tijd met de Tebu– een ander nomadisch volk – ver in het zuiden van Libië, terwijl deze twee groepen eerder 120 jaar vrede kenden. Het conflict maakt dodelijke slachtoffers aan beide kanten. Dat is de realiteit van een gewapende opstand. Vele jaren na de revolutie en de val van Gaddafi heeft Libië officieel een nieuwe regering die het land verenigt. Maar nog altijd zijn rivaliserende groepen in een constant gevecht verwikkeld.
Complexe conflictsituatie
De maatschappelijke context van de desert blues of waar die uit voortkomt, is dus niet alleen vreugde en muziek. Het ligt ambiguer dan dat. De Amerikaanse cultuurwetenschapper Barry Shank van de Ohio State University schrijft in zijn artikel over de Amerikaanse blik op Tinariwen: “Hun muziek terugvoeren tot de complexiteiten van haar context plaatst Tinariwen niet als politiek onschuldig, maar ook niet als heroïsche rebelse rockers.” Dat Tinariwen zingt over oorlog en verzet maakt hen niet tot helden en ook niet tot onschuldigen.
Shank schrijft ook: “Terwijl veel van [Tinariwen’s] Westerse fans een romantisch kader voor hun luisterervaring vasthouden, genereert de ervaring van muzikale schoonheid een aanmoediging richting een meer volledig begrip van de complexiteiten die gevraagd wordt van een bredere politieke gemeenschap die in staat is de reikwijdte aan strijders in Noord-Afrika te omvatten.”
De ervaring van het genieten van deze specifieke muziek kan de luisteraar dus aansporen om meer aandacht te besteden aan het begrijpen van de complexe conflictsituatie. Muziek als drijfveer voor meer begrip en politieke bewustwording.
Bibliografie:
Barry Shank – Unpopular Culture and the American Reception of Tinariwen. Unpopular Culture. Amsterdam University Press 2016.
Fotocredits:
Hoofdfoto: De desert blues-band Tinariwen (Foto (c) Marie Planeille) Met toestemming gebruikt
