Het mysterie van bijensteken houdt veel mensen bezig. Als ik met kinderen over bijen praat, krijg ik altijd twee vragen: “Kunnen hommels steken?” en “Gaan bijen dood als ze steken?” Ik begrijp deze prangende vragen goed, want dit is ook zeer relevante informatie. De eerste vraag is belangrijk voor de risicoanalyse die je maakt voordat je een hommel benadert. De tweede geeft aan hoeveel compassie en respect een aanvallende bij naderhand verdient. Daarom behandel ik deze vragen nu al in mijn blogreeks over bijenfabels.
In mijn vorige blog hebben jullie kunnen lezen dat hommels een groep zijn binnen de wilde bijen. Alle vrouwtjesbijen hebben een angel en kunnen dus in meer of mindere mate steken. Maar wat bedoel ik dan precies? Dit heeft te maken met de lengte van de angels van de verschillende soorten bijen.
Fabel 1: Hommels en steken
Van sommige bijen zijn de angels zijn niet lang genoeg om bij mensen door de huid heen te komen. Ze kunnen ons wel steken, maar we hebben er geen last van. Hommels zijn grote bijen en hebben angels die groot genoeg zijn om door onze huid heen te prikken. En dat voelen we wel! Dit geldt overigens alleen voor de koninginnen en de werksters. De mannetjeshommels hebben, net als alle andere mannetjesbijen, geen angel. Overigens zal een beklemd mannetje wel degelijk doen alsóf hij je gaat steken. Dan wiebelt hij dreigend met zijn kontje. Een schattige vertoning.
Hommels zijn hele rustige dieren en zullen absoluut niet snel steken. Wanneer ze zich bedreigd voelen, zullen ze eerder wegvliegen dan in de aanval gaan. Prikken is immers best een gevaarlijke actie voor een dier ter grootte van een paaseitje. Ze kunnen bijvoorbeeld geplet of geslagen worden. Alleen als een hommel echt in het nauw zit, bijvoorbeeld onder je voet of tussen je kleren, zal ze steken.
Steenhommel in dreighouding (Foto: Tjomme Fernhout)
Fabel 2: De zelfopoffering
Wat gebeurt er met deze hommel na een steek? Want bijen gaan toch dood als ze iemand steken? Dit is een van de hardnekkigere mythes rondom bijen. Dat komt omdat die voor één soort wél vaak waar is. Dat is de soort waar mensen zich het liefst mee bezighouden, namelijk de honingbij. In mijn vorige blog was te lezen dat dit een soort is die in een volk leeft, door een imker wordt verzorgd en honing maakt om de winter mee door te komen. Daarin ligt uiteindelijk ook de verklaring voor de uitzonderlijke eigenschap van honingbijenwerksters dat ze doodgaan als ze steken.
De honingbij heeft een angel met weerhaken. Wanneer een honingbij steekt, zorgen die weerhaken ervoor dat zowel de angel als de bij zelf in je huid blijven hangen. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld een hommelsteek waarbij de angel door de huid prikt, er weer uit gaat en de hommel wegvliegt. Als je door een honingbij wordt gestoken, doet het gif dat uit de angel komt vaak pijn. In een reflex veeg of sla je haar van je huid af. Daarbij scheurt de angel los, samen met een deel van het achterlijfje. Hierin zitten de klieren die het gif in je huid blijven pompen. De bij kan helaas niet doorleven met een afgescheurd achterlijf, en gaat dus inderdaad dood. Als je echter een honingbij de tijd zou geven en niet van je huid slaat, zal het haar soms lukken om de angel voorzichtig uit je huid te wurmen.
Het nut van weerhaken
Maar waarom hebben alleen honingbijen die weerhaken en alle andere bijen niet? Dit heeft te maken met de manier waarop honingbijen samenleven. Het honingbijenvolk bestaat uit een koningin die de eitjes legt, en werksters en mannetjes. Die mannetjes doen niet zo veel voor het volk en kunnen niet steken, dus daar praat ik verder niet over.
De werksters zijn interessanter in dit verhaal. De werksters zorgen namelijk ook voor de verdediging. Werksters zijn allemaal zusjes van elkaar en kunnen zich niet voortplanten. Alleen de koningin (hun moeder) doet dat. Hoe dat precies genetisch zit, is een zeer interessant maar lang verhaal dat de Vlaamse imkersbond erg goed heeft uitgelegd. Het resultaat is in ieder geval dat een werkster die zichzelf opoffert voor de veiligheid van haar nest, meer bijdraagt aan de volgende generatie dan een werkster die haar eigen veiligheid boven dat van haar nest verkiest. Dit, in combinatie met de unieke manier van voortplanten van honingbijen, heeft ervoor gezorgd dat dit zelfopofferende gedrag is ontstaan.
Honingbijenvolk (Foto: Tjomme Fernhout)
Fabel 3: Het doet pijn!
Als laatste nog een woord over de pijnlijkheid van bijensteken, want daar gaat het natuurlijk de meeste mensen om. Hoeveel pijn doet de steek van een bij? Ik kan uit eigen ervaring vertellen dat dit helemaal afhangt van de soort bij waardoor je wordt gestoken.
Een zijdebijtjessteek is vergelijkbaar met een speldenprik. Even schrikken en na vijf minuten voel je er niets meer van. Een hommelsteek doet wel wat meer pijn, maar ik vind een goede beet door een mier pijnlijker. Verder is de plek waar de bij je steekt van belang. Sommige plekken zijn gevoeliger dan anderen. Een honingbijensteek kan het meest vervelend zijn. Die doet niet alleen flink pijn, sommige mensen krijgen daarvan een allergische reactie en die is gevaarlijk.
Een zekere hoeveelheid compassie en respect verdienen alle dappere stekende bijtjes dus wel! Ook al is het dan misschien geen totale onbaatzuchtige opoffering, het is toch best dapper om ter verdediging je angel te steken in iets dat zo groot is als een flatgebouw.
Lees de hele serie blogs:
Fabels en feiten over bijen (1): verschillende soorten bijen
Fabels en feiten over bijen (3): alle bijen leven in een volk met een koningin
Fabels en feiten over bijen (4): zonder bijen geen groenten en fruit
Alle foto’s van bijen zijn gemaakt door natuurfotograaf Tjomme Fernhout. Met toestemming gebruikt. Bekijk meer foto’s op zijn website.
