Hoe ga je om met een onzekere toekomst? In plaats van de toekomst te leren voorspellen, moet je studenten leren om te gaan met onzekerheid. De toekomst bestaat namelijk niet. Je kunt haar wel gebruiken om nu verstandige beslissingen te maken. Daar gelooft de Hanzehogeschool Groningen in. En de vaardigheid die je ervoor nodig hebt: futures literacy.
Uitleggen wat futures literacy is, lukt niet. Je moet het ervaren, vindt Loes Damhof. Als hogeschooldocent aan de Hanzehogeschool Groningen brengt ze studenten de vaardigheden bij die nodig zijn om het te redden in deze eeuw. Een van die skills is futures literacy. In de afgelopen jaren zette Damhof een onderwijsprogramma op met de Comeniusbeurs die vergezeld ging met de eretitel docent van het jaar in 2016. Haar inspanningen zijn deze week beloond met de eerste Nederlandse UNESCO leerstoel in Futures Literacy.
Roze post-its
Op de dag van de officiële lancering van de leerstoel woon ik een workshop bij die Damhof geeft aan een select gezelschap journalisten. In drie kwartier krijgen we een vluchtige indruk van wat futures literacy inhoudt en hoe je dit ontwikkelt.
“Doe je ogen dicht en stel je voor hoe de pers er in 2060 uitziet”, zegt Damhof. “Schrijf op blauwe post-its op wat je verwacht.” Dat blijkt een lastige opgave. Gesteld dat we ons dan niet in een post-apocalyptische samenleving bevinden, denken we dat media in ieder geval op een veel directere manier worden geserveerd. Misschien zelfs via een breinimplantaat. Media zijn nog verder op maat gesneden en worden grotendeels gemaakt door algoritmen.
Hierna mogen we met een roze bril naar 2060 kijken. Op roze post-its schrijven we onze hoop. We hopen dat er eindelijk een goed verdienmodel gevonden is, dat journalistiek nog steeds onafhankelijk is en dat je een beter mens wordt van nieuwsconsumptie. De derde oefening heeft de bedoeling ons te provoceren. Damhof schetst een scenario waarin alleen doodgecheckt nieuws wordt gepubliceerd. Bovendien is dit alleen beschikbaar voor een kleine groep mensen die hier mee weet om te gaan. Dat strijkt tegen onze journalistieke haren in. Ons ideaal van de journalistiek als vrij en voor iedereen toegankelijk komt aan het oppervlak. “Dit is in lang niet overal hetzelfde”, zegt Damhof. “In China denken ze heel anders over persvrijheid.” We sluiten af met het stellen van nieuwe vragen.
Contraproductief
Als je probeert te bedenken hoe de wereld er over vier decennia uit ziet, heb je niet zoveel aan je op het verleden en de status quo gebaseerde aannames. De toekomst laat zich niet voorspellen. Zelfs de nabije toekomst kunnen we ons al nauwelijks inbeelden. Damhof rijkt ons het voorbeeld van de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 aan. Onder een groot deel van de bevolking heerste een rotsvast vertrouwen in de koers van de mensheid die voorschreef dat Hillary Clinton zou winnen. De schok was groot toen het anders ging.
Het is contraproductief om er een star beeld van dé toekomst op na te houden, vertelt Riel Miller van UNESCO tijdens een lezing later die middag. Miller is bedenker van de term futures literacy en ontwikkelde het trainingsprogramma Knowlabs om die vaardigheid over te dragen op studenten. Hij windt zich op over de inherent onzekere economische toekomstramingen waarop beleid wordt gebaseerd. We verlangen een voorspelling van de toekomst om ons veilig te voelen. Maar dat is bedrog, want de toekomst pakt altijd anders uit dan verwacht.
Stoeien met toekomsten
Een gefixeerd idee van de toekomst belemmert innovatie en creativiteit. Dat ervaar je als je op de werkvloer voor het eerst wordt geconfronteerd met de vastgeroeste meningen van leidinggevenden. Doordat zij weten hoe de wereld werkt, zien ze kansen en bedreigingen binnen en buiten de organisatie over het hoofd. Wat tien jaar geleden gold, gaat vandaag niet meer op. En wat voor jouw generatie evident is, gaat er bij je baas niet in. Om tot echt revolutionaire ideeën te komen, moet je buiten de huidige kaders en verwachtingen kunnen denken. “If I had asked people what they wanted, they would have said faster horses”, luidt een beroemd citaat van Henry Ford.
Door tijdens Knowlabs te stoeien met verschillende mogelijke toekomsten, ontwikkelen studenten vaardigheden die nodig zijn in een onzekere wereld. Ze leren hun eigen aannames en motieven kennen. Ze ontdekken dat hun toekomstbeeld slechts een van vele is. Dat resulteert in relativering van het eigen gelijk, maakt flexibeler en helpt intrinsiek gemotiveerde keuzes te maken.
De samenleving verandert voortdurend. Niemand zag in de jaren 90 de herleving van het autoritaire nationalisme aankomen. Technologische ontwikkelingen zijn niet bij te benen. Dan heb je meer aan aanpassingsvermogen en zelfinzicht dan aan de drang de toekomst te voorspellen en te beheersen.
