Correlatie als oorzaak en gevolg in nieuwsberichten vaak voorbarig

Mensen die een aansteker in hun broekzak hebben, lopen een verhoogd risico op longkanker. Betekent dit dat aanstekers invloed hebben op je longen? Nee, natuurlijk niet. Een aansteker impliceert roken, en roken verhoogt het risico op longkanker. Niemand kan ons doen geloven dat er een directe correlatie, of samenhang, is tussen de aansteker en longkanker. Toch geloven we bij andere voorbeelden ongemerkt wel in die directe verbanden, blogt Sanne Willems.

We lezen vaak artikelen over oorzaak-gevolgrelaties die eigenlijk helemaal geen direct verband beschrijven. Zo stelde Ouders van Nu in een artikel dat grootouders die op hun kleinkinderen passen, langer leven. Maar moeten we onze ouders nu op de kinderen laten passen, zodat ze langer zullen leven? Nee.

Visualisatie van verband tussen roken, aansteker op zak hebben en risico op longkanker.

Verbanden leggen

We maken deze denkfout, omdat we graag verbanden leggen tussen de dingen die we observeren. Hierdoor wordt een correlatie gezien als een causaal verband of causaliteit. Onze conclusies zijn vaak te kort door de bocht. Er zijn onderliggende processen gaande die de samenhang verklaren.

Het kan bijvoorbeeld zijn dat er een onderliggende, gezamenlijke oorzaak is die beide verschijnselen beïnvloedt. Neem bijvoorbeeld de samenhang tussen de aansteker en longkanker. Roken is hier de onderliggende oorzaak van zowel een aansteker op zak hebben als van een verhoogd risico op longkanker.

De oppassende grootouders zijn ook zo’n voorbeeld. Grootouders die fysiek beter in staat zijn op de kleinkinderen te passen, zullen dit ook eerder doen. En laten die grootouders nu juist degenen zijn die waarschijnlijk langer leven door hun goede gezondheid.

Onderzoekers proberen factoren als opleiding en gezondheid wel mee te nemen in hun onderzoek, maar een goede vergelijking tussen gezonde en ongezonde grootouders blijft lastig. En het kan zijn dat op de achtergrond zaken meespelen die de onderzoekers niet gemeten hebben. Die blijven hierdoor onbekend en corrigeren is dan onmogelijk.

Oscar-winnaars leven langer

Het kan ook zijn dat bij een ogenschijnlijk ‘aangetoond verband’ oorzaak en gevolg zijn omgedraaid. Dit is ooit gebeurd bij een onderzoek waarin de levensverwachting van Oscar-winnaars werd vergeleken met die van genomineerden voor de filmprijs. Hieruit bleek dat het winnen van een Oscar maar liefst vier extra levensjaren opleverde. De winnaars bleken zelfs bijna zes jaar extra te hebben vergeleken met acteurs die nooit een Oscar-nominatie kregen. De onderzoekers redeneerden dat Oscar-winnaars hun reputatie moeten hoog houden, en daarom hun levensstandaard verbeteren. Hierdoor leven zij gezonder en dus ook langer.

Die onderzoeksresultaten deden veel stof opwaaien. Toen de ruwe data een aantal jaar later openbaar werden, barstte er een discussie los onder statistici. Het onderzoek sneuvelde. Een andere groep wetenschappers deed het onderzoek helemaal opnieuw, maar hield er nu rekening mee dat een Oscar winnen tijd kost. Ofwel: hoe langer je leeft, hoe meer tijd je hebt om een Oscar-waardige film te maken en het beeldje in de wacht te slepen. Oorzaak en gevolg zijn hier dus omgedraaid. Leonardo DiCaprio is hiervan misschien het perfecte voorbeeld. Na 27 jaar Hollywood-ervaring en zes nominaties, won hij in 2016 eindelijk zijn eerste Oscar.

Ogenschijnlijk verband, en het echte verband tussen een Oscar winnen en lang leven.

Maar een gevonden verband kan ook simpelweg toeval zijn. Zonder dat twee verschijnselen ook maar iets met elkaar te maken hebben, blijkt toch dat als de ene grootheid stijgt of daalt, de andere dat ook doet. Dan lijkt sprake van een positieve correlatie. Als precies het tegenovergestelde gebeurt, dan lijkt sprake van een negatieve correlatie.

Puur toeval

De Amerikaanse auteur Tyler Vigen verzamelt al jaren dit soort toevalligheden. In zijn boek Spurious Correlations laat hij bijvoorbeeld zien dat als Nicolas Cage meer films maakt, er ook meer mensen verdrinken in een zwembad. Of dat het aantal zelfdodingen door ophanging, wurging of verstikking in de VS stijgt als de Amerikaanse overheid meer geld uitgeeft aan de wetenschap, ruimtevaart en techniek. Die fenomenen laten een samenhang zien, terwijl ze duidelijk niks met elkaar te maken hebben. Puur toeval. Hoe Tyler ze heeft gevonden? Vermoedelijk met geduld en doorzettingsvermogen.

Veel oorzaak-gevolgrelaties in nieuwsartikelen zijn te voorbarig. In de uitgebreide artikelen van de onderzoekers zelf zijn die nuances vaak wel te vinden. En wetenschappers waarschuwen vrijwel altijd dat het gevonden verband niet per se een oorzakelijk verband hoeft te zijn. Maar ergens in het overbrengen van die boodschap naar het publiek gaat er iets mis.

Blijf kritisch

Als je alle details wilt weten, kun je natuurlijk het originele artikel van de onderzoekers lezen. Maar dat is veel werk. Die artikelen bevatten veel extra informatie en jargon. Niet heel aantrekkelijk dus.

In plaats daarvan kun je jezelf ook afvragen of een directe oorzaak-gevolgrelatie logisch is. Of dat er misschien iets anders gaande is dat het verband ook kan verklaren. Soms is het lastig om iets te bedenken of klinkt de redenatie over het gevonden verband eigenlijk heel aannemelijk. Maar ook al klinkt die plausibel, het bewijst nog steeds geen oorzakelijk verband. Blijf daarom altijd kritisch. Want correlatie is geen causaliteit.