Op 28 december zou stripscenarist Stanley Martin Lieber – beter bekend als Stan Lee – 96 jaar geworden zijn. Bij zijn overlijden op 12 november dit jaar, kopte de satirische website the Onion: ‘Stan Lee, Creator of Beloved Marvel Character Stan Lee, Dead at 95.’
De kop verwijst niet alleen naar de verschijning van Lee, die met zijn snor, getinte brillenglazen (model piloot), en achterovergekamd haar zo herkenbaar als een strippoppetje was geworden. De titel verwijst ook naar de discussie over Lee’s omstreden claim de ‘bedenker’ te zijn van praktisch het hele Marvel Universum. Van Spiderman en de Hulk, tot Iron Man, de X-Men, en Dr. Strange. In de afgelopen jaren is deze claim aangevochten door Marvel-tekenaars als Steve Ditko en Jack Kirby die het uiterlijk van Lee’s helden verzonnen en daarom, in mijn ogen terecht, erkend wilden worden als mede-bedenkers van onder anderen Spiderman, Thor, Black Panther en de X-men.
Stan Lee tijdens de Phoenix Comicon 2014 (Foto: Gage Skidmore 3 (Via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0)
Auteurschap in de stripwereld
De grimmige toon waarop deze discussie wordt gevoerd in de stripwereld, de pers en zelfs tot in de rechtbank verhult dat het debat ook een licht werpt op een interessant cultureel fenomeen. Centraal staat het zogenoemde ‘auteurschap’ in de stripwereld. Amerikaanse strips zijn het product van studio’s. Bij Disney, Marvel en DC werken tekenaars, schrijvers en redacteuren samen, maar het copyright van de personages blijft in het bezit van de studio.
Binnen die studio kunnen individuele tekenaars en scenaristen soms tijdelijk een stempel op een stripreeks zetten. Daardoor ontstaan ‘auteurs-Disney’ (Carl Barks, De Nederlander Daan Jippes, Don Rosa), ‘auteurs-DC’ (Frank Miller, Alan Moore, Grant Morrison) en ‘auteurs-Marvel’ (Brian Michael Bendis, Todd McFarlane, en Mark Millar). Zij maken strips die herkenbaar zijn als hun product als individuele schrijver of tekenaar.
De stem van Stan Lee
Het ‘auteurschap’ van Lee is nog wat ingewikkelder. In de jaren zestig en zeventig was hij niet alleen de scenarist en daarmee de ‘bedenker’ van zowat het gehele Marvel Universum. Ook in de comics presenteerde hij zichzelf als zodanig. In de brievenrubriek en het redactionele commentaar, getiteld Stan’s Soap Box sprak Lee de Marvel- lezers rechtstreeks aan. Hij gebruikte een herkenbare quasi-hippe toon, licht-ironisch en doorspekt met catch phrases als ‘Nuff Said’ en ‘Exelcior!’
Stan’s Soapbox uit Spiderman #12, juli 1991. (Foto: Willemien Groot)
Diezelfde toon klinkt ook in de captions van de Marvel-strips zelf. Dit zijn de blokjes tekst waarin een voice over de gebeurtenissen in de strip samenvat. We zien ze ook in de komisch-bombastische slogans waar de strips soms mee eindigen, zoals het beroemde With great power comes great responsibility uit de Spiderman-strips. Lee’s toon is zelfs herkenbaar in het stemgeluid van zijn hoofdpersonages, zoals de piekerende Spiderman. De stem van Spiderman klinkt daardoor als een vervorming van die van Lee. Net zoals de stemmetjes van Ernie en Bert in een Sesamstraataflevering overduidelijk ook blijven klinken Paul Haenen en Wim T. Schippers.
Cameo
Toen de Marvel Studios een jaar of tien geleden de productie van verfilmingen in eigen hand te nemen, besloot het bedrijf om Stan Lee in elke film een korte cameo te geven. Vanaf Iron Man (2008) verschijnt Lee in elke Marvel-film kort in beeld, als voorbijganger, pakjesbezorger, buurman of buschauffeur. De paar regels tekst ontvangen de fans in de bioscoopzaal steevast met gejuich.
De cameo’s van Lee doen natuurlijk meteen denken aan die van Alfred Hitchcock uit de jaren vijftig. Zoals filmwetenschapper Raymond Belour aantoonde, moeten Hitch’s verschijningen in verband worden gezien met diens ostentatieve filmische stijl. Opvallende cameraposities, de terugkerende afwijkende shots en de onverwachte blikken in de camera. Hitchcocks films tonen volgens Belour duidelijke sporen van ‘enunciatie’, tijdens het zien van een Hitchcockfilm voelen we ons aangesproken. We zijn ons ervan bewust dat een ‘auteur’ ons als het ware bespeelt.
De herkenbare stijl van Marvel
De Marvel-films lijken op het eerste gezicht totaal anders dan de films van Hitchcock. Als iets de stijl van de films typeert dan is het wel een zekere blandness. Nergens vestigen de films de aandacht op hun eigen filmische vorm. De sterren in het Marvel Cinematic Universe zijn niet de regisseurs, maar de superhelden zelf, de acteurs die ze spelen, en (tenslotte) Stan Lee, de ‘bedenker’ van het Marvel Universum. Toch zijn de films herkenbaar aan iets dat je een toon kunt noemen. Ze zitten vol met inside jokes die alleen herkenbaar zijn voor de fan, en de dialogen zitten vol met licht-ouderwetse grappen die doen denken aan die van Stan Lee.
De filmkijker wordt daardoor, net als in de strips uit de jaren zestig en zeventig, aangesproken op een ironische manier. De toon blijft licht. Marvel films worden nooit zo grimmig als een bijvoorbeeld een Batman-verfilming. Maar ze verworden ook nooit tot de zelfbewuste camp van de Batman uit de jaren zestig. De Marvel-toon blijft zowel semi-serieus als speels.
Die toon is verankerd in de persona van Stan Lee. Zijn cameo houdt het Marvel Universum in balans, en voorkomt dat de films verglijden tot grimmige machtsfantasieën of overslaan in komedie. Dit betekent inderdaad, zoals The Onion al kopte, dat de belangrijkste creatie van Stan Lee Stan Lee zelf was. Maar die creatie houdt een universum bijeen.
Wederopstanding
Drie weken geleden kwam de trailer uit van wat de voorlopige apotheose van het Marvel Cinematic Universe moet worden, Avengers 4: Endgame. De film draait vanaf 24 april 2019 in de bioscopen. Naar verluidt is dit de laatste film waarin Stan Lee zijn cameo zal maken. De scene was maanden geleden gefilmd toen duidelijk werd dat zijn gezondheid snel achteruitging. De gestorven auteur komt dit voorjaar dus nog een keer tot leven op het witte doek. Dit gebeurt in een film die draait om de wederopstanding van Lee’s helden die in het vorige deel van de Avengers-serie het loodje legden. Immers, Spiderman, Dr. Strange en Groot kwamen om in het laatste kwartier van Avengers: Infinity War. En dat kan natuurlijk geen toeval zijn.
Daarna zijn de Lee-filmpjes op. Het Marvel Universum draait nog wel verder. Maar het middelpunt zal ontbreken.
Hoofdfoto: Karakters uit het Marvel Universum (c) Marvel Comics
Foto Stan Lee: Stan Lee by Gage Skidmore 3 (Via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0)
