De toneelvoorstelling Het Diner (Akşam Yemeği) van Herman Koch is in Turkije met groot enthousiasme ontvangen. Het stuk ging op 15 november 2017 in première op het prestigieuze Istanbul Theater Festival. Dit was een grote wens van de Nederlandse theater producent Diederik Hummelinck. Hij wil namelijk Nederlands toneel beter bekend maken in het buitenland en Turkije leek hem daarvoor een geschikte kandidaat. Hoe kwam Het Diner in Turkije terecht? En hoe reageerde het publiek? Turkije-kenner Petra de Bruijn blogt over een bijzonder toneelstuk.
Het Diner vertelt het verhaal van twee stellen, broers en hun vrouwen, die in een sjiek restaurant gaan dineren om over de toekomst van hun zoons te praten. De twee jonge jongens (15 jaar) tuigden een dakloze vrouw af, die lag te slapen in een hokje bij een pinautomaat. Vervolgens staken ze haar in brand. De ouders hebben hun zoons herkend op de bewakingscamera beelden die op televisie zijn uitgezonden. Maar deze zijn te onduidelijk voor de recherche om de daders op te sporen. De ouders staan nu voor een dilemma: moeten zij hun zoons aangeven en laten straffen? Of moeten ze hen helpen uit handen van de politie te blijven. Serge, de oudste broer, is politicus en vreest dat deze affaire zijn carrière zal schaden. Hij pleit ervoor om de moord binnen de familie te houden.
Diederik Hummelinck kwam in contact met Can Çelebi, een Turks/Nederlandse toneelschrijver en vertaler, die mede dankzij zijn Turkse theateropleiding, goede contacten in de Turkse theaterwereld heeft. Çelebi was meteen enthousiast en vertaalde de toneelbewerking die Kees Prins maakte naar het Turks. Hummelinck en Stuurman Theaterbureau produceert vaak bewerkingen van (Nederlandse) literaire werken over prikkelende maatschappijkritische onderwerpen, maar intellectueel uitdagend en niet al te politiek. Volgens Çelebi sluiten dit soort stukken goed aan bij de Turkse markt.
Familie-eer
Het Diner stipt universele thema’s aan die in sommige opzichten in Turkije nog meer leven dan in de Nederland. Gevoelens van ouders die hun kinderen, wat ze ook uitspoken, willen beschermen zijn universeel. Maar de wrange keuze tussen familie-eer en rechtvaardigheid sluit goed aan bij dilemma’s die speciaal in de Turkse samenleving spelen. Turkse gezinsbanden zijn hecht en er moet heel wat gebeuren wil een familielid uit de gratie vallen. Dit leidt er bijvoorbeeld toe dat een misdadiger nooit door zijn familie zal worden verraden, hoezeer men zijn/haar daad ook verafschuwt.
Daarnaast zijn schandalen rond politici – corruptie, buitenechtelijke relaties, misstappen van familieleden – ook in Turkije aan de orde van de dag. Hier komt in het huidige politieke klimaat bij dat het vertrouwen in het Turkse rechtssysteem, dat al niet zo groot was, de afgelopen anderhalf jaar verder is afgenomen. Dit komt door alle arrestaties en ontslagen van advocaten en rechters wegens al of niet vermeende sympathieën voor de Gülen-beweging. Eerder dan in Nederland vrezen ouders in Turkije dat hun kind geen eerlijk proces zal krijgen.
Kritische observaties
Theater in Turkije fungeert als uitlaatklep voor kritische observaties over hedendaagse maatschappelijke ontwikkelingen. Dit gebeurt zeker in deze tijden waarin de vrijheid van meningsuiting zwaar onder druk staat en de media nauwelijks nog een ander geluid kunnen laten horen. Twee jaar geleden bezocht ik de voorstelling Şekerpare van het Stadstheater van Istanbul. Dit is een kluchtige voorstelling over een prostituee die een corrupte gevangenisbaas in het ootje neemt. Onschuldiger kan het niet, zou je zo denken. Maar telkens wanneer de prostituee of haar helpers de corrupte gevangenisbaas op zijn nummer zetten, kregen de spelers een staande ovatie. Het publiek liet hiermee duidelijk merken dat het niet gediend is van vriendjespolitiek en machtsmisbruik. Het motto van het Istanbul Theater Festival was dit jaar niet voor niets: Tiyatro bağımsızlık yapar (Theater schept onafhankelijkheid). Toneel leeft in Turkije meer dan in Nederland en theaters mogen zich verheugen in een veel groter publiek.
Al sinds in de negentiende eeuw het Westers theater in Turkije werd geïntroduceerd, gebruikte men het als een middel de stedelijke bevolking iets te leren. Die is dan nog grotendeels ongeletterd en weet weinig van moderne levensvormen. Mustafa Kemal Atatürk en zijn opvolgers bouwden na de oprichting van de Turkse Republiek in 1923, vele theaters tot in alle uithoeken van het land. Ze subsidieerden theatergroepen ruimhartig. Spreuken van Atatürk sieren de muren van de staatstheaters, zoals: Tiyatro bir memleketinin kültür seviyesinin aynasıdır (theater is een spiegel voor het culturele niveau van een land). Ofwel, een land met een levendige theatercultuur is beschaafd. Zo’n land doet mee in de moderne Westers wereld. Atatürk verspreidde via toneel zijn ideeën over zijn moderne seculiere Turkije zo breed mogelijk.
(Tekst loopt door onder de slide-show)
Taalgebied
Turkse theatergroepen gebruiken toneelstukken van eigen bodem, maar ook van de internationale markt, vooral Amerikaanse en Britse theaterteksten. Nederlandse toneelstukken zijn nog nauwelijks in Turkije opgevoerd. Dit komt doordat Nederland weinig eigen theaterteksten produceert. En wanneer men teksten inzet, zijn deze ook vaak van buitenlandse komaf.
Bovendien zoeken Turkse theatermakers eerst binnen het repertoire van de belangrijkste wereldtalen, zoals het Engels, Frans, Duits en Russisch. Kleinere taalgebieden, als het Nederlandse, moeten meer moeite doen om te worden opgemerkt.
Samovaar Compagnie
Vertaler Can Çelebi vertelt dat hij Het Diner eerst aan het staatstheater in Ankara heeft aangeboden. Het staatstheater oordeelde dat het stuk geschikt is om op te voeren, maar heeft dit tot nu toe niet gedaan. Impliciet is dit wel een soort waarborg dat de autoriteiten het stuk niet aanstootgevend vinden. De theatermakers hoeven niet direct bang te zijn om te worden opgepakt.
De idealistische, sociaal bewogen Semaver Kumpanya (Samovaar Compagnie) uit Istanbul wil het stuk wel meteen uitbrengen. Sinds 2002 runnen zij een eigen theater in een lage middenklassewijk in het conservatieve deel van het historische Istanbul. Het is hen in de 15 jaar van hun bestaan gelukt de buurtbewoners te betrekken bij hun theater. Dit doen ze door komische klassiekers zoals De Vrek van Molière af te wisselen met serieuzer repertoire zoals Trainspotting over drugsverslaving naar de roman van Irvine Welsh. Aangezien dit theater maar weinig subsidie ontvangt, werken de acteurs en regisseurs hiernaast in de Turkse televisiedrama-industrie, de op een na grootste van de wereld.
Politieke rel
Het Diner zou eerst in april van dit jaar al in première gaan, maar de Semaver Kumpanya stelt dit uit omdat ze verwachten dat dit voor hun publiek best wel pittige toneelstuk te weinig publiek zal trekken. Zij menen dat het stuk veel beter tot zijn recht zal komen op het Istanbul Theater Festival in november. Dit besluit valt samen met de diplomatieke rel op 11 maart tussen Nederland en Turkije rond de komst van minister van Familiezaken Fatma Betül Sayan Kaya naar Nederland. In de Nederlandse pers verschijnen berichten dat de première is uitgesteld uit angst voor anti-Nederlandse sentimenten. De artistiek leiders van de Semaver Kumpanya, die ik hierover in Istanbul spreek, zijn hoogst verbaasd over de commotie. Hun besluit heeft hier niets mee te maken. Zij denken met deze voorstelling artistiek te kunnen scoren. Ze vinden het daarom zonde om de voorstelling uit te brengen op een moment dat het lekker weer wordt in Istanbul en de mensen liever naar buiten gaan.
De invloed van deze Nederlands/Turkse rel op de Turkse publieke opinie moet ook niet worden overschat. Natuurlijk, zowel de Turkse regering als de oppositie hebben verontwaardigd op het incident gereageerd. Een groep conservatieve Turken heeft zijn negatieve gevoelens jegens Nederland ook geuit, vooral bij het Nederlands consulaat in Istanbul en de ambassade in Ankara. Maar vijandigheid jegens Nederland is zeker geen algemeen gedeeld sentiment. Veel Turken hebben familie in Nederland en het land handelt flink met Nederland. Bovendien is het grootste deel van de Turken het niet eens met het anti-Westerse beleid van de AKP-regering onder leiding van president Recep Tayyip Erdoğan. Daartoe behoren ook Turkse theatermakers. Deze seculiere progressieve elite heeft veel kritiek op de AKP-regering, al kunnen ze die niet openlijk uiten. Voor deze mensen is dit incident onderdeel van de algemene crisis in de verhoudingen van Turkije met het Westen.
Enthousiasme
Inmiddels is Het Diner met groot enthousiasme ontvangen. Een belangrijke Turkse cultuurwebsite plaatste het toneelstuk als vijfde in een lijst van meest in het oog springende voorstellingen van het festival. De Nederlandse producent Diederik Hummelinck vindt de Turkse opvoering misschien zelfs beter dan de Nederlandse. Hij is zeer onder de indruk van de professionaliteit van de acteurs. Hij vindt het een moderne voorstelling die het kwalitatief hoge niveau van de Turkse toneelwereld laat zien. Dit smaakt naar meer! Hummelinck en Çelebi zijn daarom druk bezig meer Nederlands repertoire naar Turkije te exporteren. Ze weten zich hierin gesteund door Quirine van der Hoeven, de Nederlandse cultureel attaché in Istanbul, die ook aanwezig was bij de première. Çelebi vertaalde inmiddels ook Emma’s Feest van Flip Broekman en Door de Bank genomen van George van Houts.
